Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, 27 Ağustos 1973 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti ile Irak Cumhuriyeti arasında imzalanan Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması çerçevesinde Irak’ın Kerkük ve diğer üretim sahalarında üretilen ham petrolün Ceyhan Deniz Terminali’ne ulaştırılması amacıyla inşa edilmiştir. 40 inç (”) çapında ve 986 kilometre (km) uzunluğundaki ilk hat, 1976 yılında işletmeye alınmış ve ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977 tarihinde gerçekleştirilmiştir.
Birinci boru hattına paralel olan ve inşaat çalışmaları 1985 yılında başlayan ikinci boru hattı 1987 yılında tamamlanmıştır. 46”lik bu boru hattı ile yıllık taşıma kapasitesi 70,9 milyon tona yükseltilmiştir. 19 Eylül 2010 tarihinde Türkiye ile Irak arasında Kerkük-Yumurtalık Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması’nın ve ilgili protokollerinin yenilenmesine ve 15 yıl boyunca uzatılmasına yönelik değişiklik anlaşması imzalanmıştır.[1] Ticaret ve altyapı ilişkileri, Irak ve Türkiye arasında kültürel boyuttan sonra en büyük yapıtaşı olarak kabul edilmiştir. Irak’ın en büyük ham petrol boru hattı olan bu hat, ülkenin Kerkük yakınlarındaki iki büyük petrol sahasından Türkiye’nin güneyindeki Ceyhan’a 985 kilometre boyunca petrol ihraç etmesini sağlamaktadır.[2]
Enerji diplomasisi, Rusya-Ukrayna Savaşı’nın ardından ikili ilişkilerdeki en önemli mesele olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Yakın tarihsel süreç incelendiği zaman Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı hem Bağdat hükümeti hem de Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) için Akdeniz üzerinden küresel petrol ticaretine aktör olma yolu adına bir çıkış kapısı olmuştur. İkili ilişkilerin siyasi gerginliklerin yaşandığı dönemlerde dahil çabucak soğutulmasının nedenleri arasında enerji alanındaki ortaklıkları da göz önünde bulundurmak gerektirmektedir.
2014 yılında “Davlah Al İslamiyyah fi-l Iraq ve El Sham (DAEŞ)” örgütünün Irak topraklarından çıkartılmaya yönelik operasyonların sonuç vermesiyle birlikte ülkenin Kuzey bölgelerindeki petrol sahalarının işletilmesiyle ilgili IKBY ile Bağdat Hükümeti arasında anlaşmazlıklar başlamıştır. Fiili olarak IKBY’nin ilhak ettiği bölgelerden kendi sınırlarına çekileceği tarihe kadar olan süreçte petrol akışını Bağdat Hükümetine pay vermeden sağlaması Irak-Türkiye arasındaki gerginlikleri tırmandırmıştır.
Süreç ilerledikçe Bağdat Hükümeti petrol ihracatını askıya alarak krizin taraflar arasında sert bir zemine oturtulmadan ihracata başlanmayacağını belirtmiştir. IKBY Dış İlişkiler Dairesi Sorumlusu Sefin Dizayi, 30 Ağustos 2023 tarihinde yaptığı açıklamada, IKBY petrolünün ihracatının durması nedeniyle Irak’ın yaklaşık 5,5 milyar dolarlık kayba uğradığını belirtmiştir.[3] Uluslararası petrol ve gaz ajansları ise raporlarda askıya alınan ihracat kaybının 2 milyar dolar seviyesinde olduğunu iddia etmiştir.
Türkiye’de gerçekleşen genel seçimler sonrası T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın öncelikli dosyası haline gelen konuyla ilgili ikili görüşmeler başlatılmıştır. Bölgeye DAEŞ sonrası PKK’nın yerleşmeye başlaması taraflar arasında ortak bir misyonun belirlenmesine ve buna bağlı olarak karşılıklı çıkar paydaşlığı ile beraber “dostluk” dönemine girilmeye başlandığı saptanmıştır.[4] Irak devletinin ekonomik zarardan en az şekilde etkilenmesi ve kalkınma programlarına bütçe bulunması adına Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı projesinin önemi her geçen gün artmaktadır.
Gelinen noktada küresel ham petrol arzının yaklaşık %0.5 ile %1’ini oluşturan stratejik boru hattının karşılıklı bakımlarla hala faaliyete geçmediğini belirtmekte fayda vardır. Türkiye Cumhuriyeti tarafından ikili anlaşmalar doğrultusunda ihracat izni konusu dışında bütün yükümlülükleri yerine getirdiği saptanmıştır. Irak tarafında ise daha önce bahsettiğimiz IKBY ile sınır anlaşmazlığından kaynaklı problemlerin devam etmesi üzerine ihracatı durdurduğu yorumları yapılabilir.
Türkiye, Ceyhan’daki Akdeniz Limanı üzerinden ihracata yeniden başlamaya hazır olduğunu açıklamıştır. Ancak, özellikle IKBY, Irak’ta faaliyet gösteren uluslararası petrol şirketlerinin sözleşmeleri konusundaki Bağdat ve Erbil arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle sevkiyata yeniden başlamayı engellemiştir. İstikrarsızlıklar sebebiyle bölgede faaliyet gösteren uluslararası firmaların üretimler konusunda endişe yaşaması ve bölgenin fırsatlarına gölge düşürdüğü kayıtlara geçmiştir.[5]Ayrıca Türkiye Dışişleri Bakan Yardımcısı Ahmet Yıldız, diğer konular arasında enerji işbirliğini tartışmak üzere Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın gelecek tarihlerde Irak ziyaretini doğrulamış ve Irak’ın petrol ihracatının yaklaşık 470.000 varil/günün durmasının her iki tarafa da zarar verdiğini belirtmiştir.
Son olarak Dışişleri Bakanlığı’nın yürütmüş olduğu yoğun diplomasi trafiği arasında enerji dosyasının gündeme gelmesi, 2024 yılı içerisinde anlaşmazlıkların son bulacağı ve ihracata tekrar başlanacağı konusunda ümit vericidir. Bölgede taraflar arasında büyük sorunlar yaratan terör örgütlerinin faaliyetlerine son verilmesi akabinde tekrardan petrol ihracatına başlanması ve Türkiye-Irak ilişkilerinin ciddi bir şekilde yeniden “dostluk” zeminine oturtulması önem arz etmektedir.
[1] “Transit Boru Hatları”, T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, https://t.ly/HNQhz, (Erişim Tarihi: 15.03.2024).
[2] “Türkiye’nin Irak’a Tazminat Ödemeye Mahkûm Olduğu ‘Petrol’ Davası Nasıl Başladı?”, EuroNews, https://tr.euronews.com/2023/03/28/turkiyenin-iraka-tazminat-odemeye-mahkum-oldugu-petrol-davasi-nasil-basladi, (Erişim Tarihi: 15.03.2024).
[3] “Irak Petrol Bakanından Türkiye açıklaması”, Bloomberg, https://www.bloomberght.com/irak-petrol-bakanindan-turkiye-aciklamasi-2341906, (Erişim Tarihi: 15.03.2024).
[4] “Irak: Türkiye’ye petrol ihracatının yeniden başlatılması için çözüm bulmaya hazırız”, AA, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/irak-turkiyeye-petrol-ihracatinin-yeniden-baslatilmasi-icin-cozum-bulmaya-haziriz/3061999, (Erişim Tarihi: 15.03.2024).
[5] “Norveçli şirket Kuzey Irak’ta petrol üretimini durdurdu”, DW, https://www.dw.com/tr/norve%C3%A7li-%C5%9Firket-kuzey-irakta-petrol-%C3%BCretimini-durdurdu/a-65164580, (Erişim Tarihi: 15.03.2024).
