İnsan yığınlarının sistematik bir şekilde toplumsallaşması neticesinde söz konusu olan münasebetler çerçevesinde tesis edilen yönetim mekanizmaları, gerek mevcut sistemin işleyişini gerekse başka sistemlerle olan işbirliği veya rekabet süreçlerini yönetebilmek amacıyla çeşitli yöntemlere başvurmuşlardır. Daha farklı bir şekilde ifade etmek gerekirse insanların bireysel yaşamdan toplumsal yaşama geçmelerine müteakip ortaya çıkan devlet mekanizması, birbiriyle rekabet eden veya çatışan aktörlerdir. Uluslararası ilişkiler teorileri üzerinden bir perspektif çizilmeye çalışıldığında realist paradigmanın önermelerine atıfta bulunarak sistemin bir doğa halini yansıttığı, bu doğa halinde devletlerin güç ve çıkar mücadelesi içerisinde oldukları ifade edilebilir. Söz konusu güç ve çıkar mücadelesi ise devletlerin çatışması ve hatta savaş riskini bünyesinde barındırmaktadır. Çatışma veya savaş riski ise karar alıcıları, yönetim mekanizmalarını ya da devletleri birtakım araçları kullanmaya mecbur kılmaktadır. Bu bağlamda kadim dönemlerden itibaren istihbarat önemli bir öğe olarak ele alınmıştır.
Genel anlamda ele alındığında istihbarat gerek devletin iç dinamikleri gerekse uluslararası sistemdeki diğer aktörlere yönelik yürütülen sistematik faaliyetlerdir. Söz konusu faaliyetler sivil veya askeri perspektifte yürütülebilen; siyasi veya bürokratik makamlara sunulmak amacıyla toplanan bilgi, veri ve belgelerdir. Bahse konu bilgi, veri ve belgeler açık ve kapalı kaynaklardan elde edilebilen her türlü unsuru kapsamaktadır.
Günümüzde gelinen noktada istihbaratın sadece bilgi, veri ve belge toplamayla sınırlı faaliyetler yürütmediği görülmektedir. Bu minvalde istihbarat yapıları klasik görevlerinin yanında açık veya örtülü operasyonlar gerçekleştirmek, karşı istihbarat faaliyetleri yürütmek, algı operasyonları ve propaganda yapmak gibi metotları da etkin bir şekilde kullanmaktalardır.
Özellikle çatışma halinin hakim olduğu veya istikrarsızlığın hüküm sürdüğü devlet ya da bölgesel sistemlerde istihbarat kurumlarının daha etkin olduğu görülmektedir. Ortadoğu ise uluslararası ilişkiler tarihi boyunca (bazı dönemler istisna oluşturmak kaydı şartıyla) istikrarsızlığın hüküm sürdüğü bir bölge olagelmiştir. Bu yüzden bölge devletleri hem iç hem de dış politikalarında istihbarat kurumlarına oldukça fazla önem atfetmiş ve rol vermişlerdir.
Ortadoğu jeopolitiğinin önemli ve etkin aktörlerinin başında gelen İran İslam Cumhuriyeti ise istihbarat faaliyetleri ve kurumlarının etkinliği bağlamında öne çıkan bir devlettir. Söz konusu devlet hem rejimin muhafazası ve devamı hem de dış politikadaki çıkar ve amaçlarının gerçekleştirilmesi noktasında istihbarat kurumlarını vazgeçilmez bir enstrüman olarak ele almaktadır. Bu doğrultuda tesis edilen istihbarat kurumları iç ve dış politik süreçlerde her türlü yönteme başvurmak suretiyle faaliyetlerini yürütmektelerdir.
İran’da istihbarat kurumları ve bu kurumların kontrol süreçlerini analiz edecek olan bu çalışmada ilk olarak sivil-asker ilişkileri ve istihbarat örgütleri ele alınmıştır. Çalışmanın devamında İran’ın otoriter rejim özelliği ağır basmasından dolayı otoriter rejimlerde istihbarat örgütlerinin kontrolüne ilişkin tespitler yer almaktadır. Çalışmanın teorik alt yapısının biraz önce belirtilen iki bölümde ele alınmasının akabinde İran’ın dış politika hedefleri, İran istihbaratının yapısı ve İran istihbaratının sivil-asker ilişkileri kapsamında analizi yapılmaya çalışılacaktır.
